Het model van Panu Pihkala over eco-emoties

(en waarom we er zo’n fan van zijn)

Tijdens je leven ben je veranderd. Toen je geboren werd, maakte je je nog geen zorgen over het klimaat. En nu? Vermoedelijk wel, anders zou je dit artikel misschien niet lezen.

Hoe is jouw klimaatengagement al veranderd gedurende je leven?

83% van de mensen wereldwijd wil meer klimaatactie. Grote kans dat jij daarbij hoort. Tegelijkertijd zijn de verschillen groot: misschien zet je je al jaren in en heb je nog Greenpeace-T-shirts uit de jaren ’80 in de kast – of was je toen nog niet geboren.  Misschien ben je ontmoedigd of juist vol goede moed, misschien ben je pas net aan het ontdekken wat de klimaatcrisis betekent …

De ernst van de klimaatcrisis rationeel en emotioneel accepteren is de fundering van onze methodiek. Maar hoe doe je dat? Hoe zorg je dat het je niet te veel wordt? Hoe kun je (mentaal) gezond blijven in deze tijden?

Meer en meer mensen zien dat klimaatverandering niet zomaar overwaait, dat het ons leven, hier en nu, verandert en zal veranderen. Je dat realiseren – zowel rationeel als emotioneel – gaat gepaard met een transformatie én emotionele uitdagingen. Uiteraard is het per persoon verschillend hoe het precies verloopt, maar grofweg volgen we wel hetzelfde proces.

Daarover gaat dit artikel. We behandelen het Process Model of Eco-anxiety and Ecological Grief van Panu Pihkala uit 2022. Zie hieronder een overzichtsplaat.

Het model uitgelegd

Fase 1

Er zijn drie stadia. In de eerste fase starten we. Wij allemaal.

• Het start met Niet weten – je bent je er niet van bewust dat er iets aan de hand is, je bent je niet bewust van het probleem.
• Semi-bewust zijn – niet-weten en weten tegelijkertijd. We weten bijvoorbeeld dat de klimaatcrisis erg is en dat de aarde opwarmt, maar tegelijkertijd weten we niet hoe erg het is, dat het ook consequenties heeft voor onze levens en voelen we het niet als urgent probleem.
• Wakker worden – we realiseren ons de ernst. Soms proberen mensen dit weg te drukken en terug te gaan naar semi-bewust zijn. Dat kan wringen.

Vaak gaan we met een grote of kleine Shock over in de volgende fase.
We lezen een boek, bekijken een documentaire, bezoeken een bijeenkomst of hebben een gesprek met iemand en ineens voel je: dit is een serieus probleem. Dit heeft invloed op mijn leven, mijn wereld.
Dit kan traumatisch zijn, als je bijvoorbeeld iemand of iets verliest aan de gevolgen van klimaatverandering.

Let op! Dit hoeft niet ineens te gebeuren, het kan ook geleidelijk gaan. We ervaren in ons leven vaak verschillende shock-momenten en soms zoeken we ze zelfs bewust op.

Fase 2 – Omgaan en veranderen

In de tweede fase komt allereerst veel energie los.

Voor onze mentale gezondheid en om te kunnen transformeren, zijn al deze dimensies nodig:

• Actie – iets constructiefs doen in relatie tot de ecologische crisis. Bijvoorbeeld betogen, je eigen gedrag veranderen of een brief schrijven naar de politiek.
• Rouwen – inclusief emotionele betrokkenheid: verliesgevoelens toelaten, dit kan zowel over eigen persoonlijke leven zijn als groter, bijvoorbeeld over het verlies van ecosystemen.
•  Afstand nemen – inclusief zelfzorg en vermijding: niet elke dag het nieuws lezen of (deels) ontkennen van hoe erg het is; dat jij persoonlijk er weinig van zal merken

In deze fase is er grote kans op angst en depressie. Het ‘beest in de bek kijken’ is zwaar, zeker als je je niet bevindt in een sociaal veilige omgeving.
Je kunt te maken krijgen met depressieve buien, burn-out of verlamming.

Er wordt een proces in gang gezet van Aanpassen en Transformeren. Dat is een proces op de lange termijn, waarbij we ons zowel aanpassen aan de veranderde situatie (adaptatie) als proberen om de ecologische crisis tegen te gaan. We richten ons leven zo in dat we dit langdurig kunnen volhouden.

Fase 3 – Leven met de klimaatcrisis

In de derde fase vinden we een balans met meer ruimte voor acceptatie en zingeving. De drie dimensies zijn vrijwel hetzelfde, maar het zwaartepunt is per dimensie verschoven.

Om mentaal gezond te blijven, hebben we het een combinatie van het volgende nodig in ons leven:

• Actie – in deze fase vaak meer ingebed in het dagelijkse leven in plaats van bovenop het leven van alledag
• Emotionele betrokkenheid – inclusief rouwen, met ruimte voor vele andere emoties
• Zelfzorg – inclusief afstand nemen

Ook in deze fase is er kans op depressie en angst, maar deze kans is kleiner. We staan steviger en het voelt kalmer.

Goed om te weten

• Er zit veel dynamiek in de verschillende fasen. Het kan zo zijn dat je rond één onderwerp – bijvoorbeeld fair fashion – in de derde fase zit, en rond een ander nog in shock bent of zelfs onwetend.
• Het is geen lineair proces. De drie fasen blijven elkaar afwisselen. Je kan dit dus een paar keer opnieuw, op verschillende snelheden en met andere intensiteit, doormaken. 
• De ene fase is niet beter dan de andere. We hebben alle fasen in zeker mate nodig. Soms kiezen we er bijvoorbeeld voor om bepaald nieuws te lezen of om een documentaire te kijken, ook al weten we dat we dat dit mogelijk een shock teweeg kan brengen en niet meer terug kunnen naar het niet-weten.
• Het is per persoon verschillend hoe dit er specifiek uitziet.

Wat kun je nu doen met dit model?

1. Het model kan je helpen om ook anderen mee te nemen en samen te kijken hoe dit thema een passende plek in onze levens kan krijgen.
2. Het helpt je in je eigen proces om hierop te reflecteren en kunt zien wat jij nodig hebt om mentaal gezond te blijven.
   Hieronder een lijstje met vragen die hierbij kunnen helpen. 

Vragen over fase 1

• Wat zijn shock-momenten voor mij geweest? In hoeverre zoek ik die op of vermijd ik ze?

Vragen over fase 2

• Wat is mijn relatie met actie?
• Laat ik mijn gevoelens van verdriet daadwerkelijk toe, of probeer ik ze te vermijden of binnen te houden?
• Op welke manieren kan ik rouwen en wat heeft in het verleden voor mij constructief gewerkt?

Vragen over fase 3

• Wat is mijn relatie met afstand nemen, zowel als zelfzorg als vermijding?
• Wat zijn mijn manieren om op te laden en energie te krijgen te midden van de sociaal-ecologische crises van onze tijd?
• Sta ik mezelf of anderen toe om pauzes te nemen en zelfs plezier te hebben, ondanks al het leed?
• Zijn er situaties waarin ik psychologisch of fysiek wegloop? Hoe kan ik afstand nemen op een gezonde manier?